Шолу мақаласында 2021-2022 жылдар кезеңінде Қазақстандағы Конго-Қырым геморрагиялық қызбасының клиникалық, эпизоотологиялық және эпидемиологиялық сипаттамалары сипатталған.
Конго-Қырым геморрагиялық қызбасы вирусының айналымы және оның Оңтүстік Қазақстандағы табиғи ошақтары туралы мәліметтер келтіріледі.
Конго-Қырым геморрагиялық қызбасы (бұдан әрі – КҚГҚ)-геморрагиялық және геморрагиялық синдромсыз клиникалық ағымының әртүрлі ауырлықпен сипатталатын арбовирустық трансмиссивті табиғи-ошақты инфекциялық ауру.
КҚГҚ – Bunyaviridae тұқымдасының Hyalomma вирусы (Nairovirus) түрінің жөлек кенелері тудыратын кең таралған ауру. КҚЛҚ вирусы өлім-жітім коэффициенті 10-40% болатын ауыр вирустық геморрагиялық қызбаның өршуін тудырады.
КҚГҚ Африкада, Балқанда, Таяу Шығыста және солтүстік ендіктің 50-ші параллелінің оңтүстігіндегі Азия елдерінде эндемикалық болып, негізгі тасымалдаушы болып табылатын кене таралуының географиялық шекарасы болып табылады.
КҚГҚ вирусы адамдарға кене шағу арқылы немесе жұқтырған қанмен немесе жануарлардың тіндерімен сою кезінде және сойылғаннан кейін бірден жұғады. Инфекцияның көп бөлігі өнеркәсіптік мал шаруашылығымен айналысатын адамдарда (ауылшаруашылық жұмысшылары, мал сою алаңының жұмысшылары және мал дәрігерлері) кездеседі.
Қазақстан Республикасында КҚГҚ бойынша қолайсыз эпидемиялық және эпизоотиялық жағдай сақталуда, ол жыл сайын республика халқы арасында тіркеледі.
КҚГҚ табиғи ошақтары көптеген жөлекті кенелер мекендейтін шөлді, жартылай шөлді және дала ландшафттарында белгілі. Ошақтардың толық өмір сүруі көбінесе құрғақ қажетті климатпен және кенелерде вирустың көбеюі үшін жоғары жылдық орташа температурамен тығыз байланысты. Сондықтан Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде Шымкент қаласында және Жамбыл, Қызылорда және Түркістан облыстарында кене түрлері H. а. аsiaticum, H. аnatolicum, H. scupense, H. marginatum,. niveus шоғырланған.
Қазақстан Республикасында КҚГҚ бойынша эндемиялық өңірлер Шымкент қаласы, Жамбыл, Қызылорда және Түркістан облыстары болып табылады. 2022 жылдың 8 айында осы өңірлерде 34 КҚГҚ жағдайы (100 мың адамға шаққандағы сырқаттанушылық көрсеткіші 0,18), оның ішінде 0-14 жастағы балалар арасында 1 жағдай, 15-17 жастағы жастар арасында 2 жағдай тіркелген. Өңірлер бойынша Қызылорда облысында 15 жағдай (1,76 көрсеткіш), Түркістан облысында 10 жағдай (0,49 көрсеткіш), Жамбыл облысында 2 жағдай (0,17 көрсеткіш), Шымкент қаласында 7 жағдай (0,64 көрсеткіш) тіркелді.
2021 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 2022 жылы КҚГҚ-мен аурушаңдық 1,75 есе өсті. 2021 жылы барлығы 19 расталған жағдай тіркелді (аурушаңдық көрсеткіші – 0,10). Оның ішінде Жамбыл облысында 1 жағдай, Шымкентте 2 жағдай, Түркістан облысында 4 жағдай, Қызылорда облысында 12 жағдай тіркелген.
2021 жылы кене шағып алған 19 КҚГҚ науқастарының 10-ы (53,0%), 6-ы (31,0%) жануарлармен байланыста, 3-і (16,0%) табиғи ошақта болды.
2022 жылы сегіз айда КҚГҚ диагнозымен қайтыс болған науқастардың саны 10 адамды құрады. Жамбыл және Түркістан облыстарында бір өлім жағдайы тіркелсе, Шымкент қаласында 3 жағдай, Қызылорда облысында ең жоғары көрсеткіш 5 жағдай тіркелген.
2021 жылдың ұқсас кезеңінде КҚГҚ-дан өлім-жітім 2 (10,0%) жағдайды құрады. Жамбыл және Түркістан облыстарында бір өлім оқиғасы тіркелді.
Өлім жағдайларының көпшілігі (70%) ауылдық жерлердегі тұрғындарда, ал 30% қала тұрғындары арасында (Шымкент қаласы 3 жағдай) тіркелген. Негізінен өлім жағдайлары пациенттердің уақтылы және кеш емделуіне, сондай-ақ уақтылы диагноз қойылмауына байланысты болды.
КҚГҚ-дан өлім-жітім коэффициенті 29,4% -құрады (10 өлімнің расталған 34 жағдайының ішінен), өлім негізінен аурудың 3 және 11-ші күндерінде болады. Қалпына келтіру кезінде жағдайдың жақсаруы әдетте аурудың басталуынан тоғызыншы немесе оныншы күні біліне бастайды.
Аурудың негізгі себебі – ауру кенелердің тікелей шағуы, сондай-ақ кене басқан үй жануарларымен байланыс. Ауырған 18 адамның 16-сы (88,9%) кенелердің шағуы және алып тастау кезінде қолдарын қорғамағаннын нәтижесінде жұқтырған, 2-еуі (11,1%) ауыл шаруашылығы жануарларына күтім жасау кезінде жұқтырған.
Көп жағдайда клиникалық көрініс дене температурасының кенеттен жоғарылауы, миалгия (бұлшықет ауруы), бас айналу, мойынның ауыруы және қаттылығы, арқа немесе бел ауруы, бас ауруы белгілерімен байқалды. Сондай-ақ жүрек айнуы, құсу, диарея, іштің ауыруы және тамақ ауруы байқалды.
Бөртпе – геморрагиялық синдромның ең көп таралған көріністерінің бірі. Ол аурудың 5-7 күнінде пайда болды. Петехиальды бөртпе қол мен аяқта, пациенттердің денесінің бүйірлерінде сирек байқалды. Ауыз қуысының шырышты қабығын тексеру кезінде жұмсақ таңдайда және қызыл иекте ұсақ нүктелі қан кетулер байқалады.
Республикада 2021 жылы кене шағуынан 1586 адам медициналық көмекке жүгінді (2019 жылы – 6160; 2020 жылы – 2042), кене шағуынан зардап шеккендердің көрсеткіші 100 мың тұрғынға шаққанда 31,5-ті құрады.
Республика бойынша ағымдағы жылы кене шағуынан 3913 адам медициналық көмекке жүгінді, оның ішінде Түркістан облысында – 1520 (38,8%), Қызылорда облысында – 964 (24,6%) және Жамбыл облысында – 633 (16,2%), Шымкент қаласында – 796 (20,3%).
Медициналық мамандардың іс-қимыл тактикасын бағалау кезінде фельдшерлерді қарау сапасыз, қандай да бір патологиялық жай-күйді (диагнозды) көрсетпестен үстірт екендігі анықталды, пациенттің сыртартқы тарихы жиналмайды, сондай-ақ пациентті динамикалық бақылаудың жоқтығы байқалады, және ең бастысы, жалпы практика дәрігерінің КҚГҚ, КВИ және т. б. бойынша сақтанбайды.
Ауру белгілерімен ауруханаға жатқызылғандардың және рибавирин препаратымен емделгендердің жалпы саны 155 адамды құрады. Оның ішінде жануарлармен байланыста болғандар – 36 адам.
КҚГҚ бойынша эндемиялық аумақтарда санитарлық-ағарту жұмыстары жүргізілді, 3182 дәріс оқылды, БАҚ-та 141 мақала жарияланды, 2870 санитарлық бюллетень шығарылды, Халықпен 14819 кездесу өткізілді, 45 телеарнада сұхбат жүргізіліп, 43049 парақша таратылды, жөлек кенелерін эпизоотиялық бақылау және санитарлық-эпидемияға қарсы және санитарлық-профилактикалық іс-шаралар бойынша 29340 брошюра таратылды.
Жоғарыда баяндалған ақпаратты ескере отырып, халық арасында КҚГҚ профилактикасы мақсатында дезинсекциялық препараттармен уақтылы өңдеу арқылы кенелер санын азайту, ауыл шаруашылығы жануарларына арналған үй-жайларды көңнен тазарту, халық арасында ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізу және эпидемиологиялық маусым басталғанға дейін медицина қызметкерлерімен семинар-тренингтерді уақтылы өткізу және медициналық ұйымдардың медициналық қызметкерлерін оқытуды қатаң бақылау қажеттілігі туралы басым бағыттардың бірі болып табылады.
Жансая Талғатқызы,
ҚР ДСМ Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының
Жұқпалы аурулардың алдын алу департаментінің бас маманы.