Бүкіл әлемде В және С вирустық гепатиттері денсаулық сақтаудың маңызды мәселесі болып қала береді. Бұл осы инфекциялардың кең таралуына және жағымсыз нәтижелердің созылмалы гепатитке, бауырдың вирустық циррозына және бауыр жасушаларының қатерлі ісігіне жиі айналуына байланысты. В және С вирустық гепатиттері салдарынан болған әлеуметтік және экономикалық залал осы инфекциялардың алдын алу әдістерін әзірлеудің, жетілдірудің және тәжірибеге енгізудің сөзсіз өзектілігіне негіз болады.
В және С гепатиттері – баяу дамушы жүйелі инфекциялар, олардан бауыр зардап шегеді, бірақ аурудың бастапқы белгілері жасырын, белгісіз, спецификалық емес жалпы әлсіздік, шаршағыштық сияқты ұзақ уақыт бойы тиісті диагностикалық талданбайтын қан құрамындағы болмашы өзгерістер.
В немесе сарысулық гепатит — аутоиммунды сипаттағы бауыр жасушаларының зақымдануы. Вирус қанға түскеннен кейін инфекцияның жасырын көбею және жинақталу кезеңі жүреді. Вирустың бауырдағы концентрациясы жоғарылаған сайын гепатит клиникасы пайда болады. Аурудың екі нәтижесі бар – бауыр қызметінің толық қалпына келуі немесе қабынудың сақталуы. Қорғаудың әмбебап тәсілі – В гепатитіне қарсы вакцина алу.
2022 жылдың тамыз айының ортасында Ресейде В гепатитінің алдын-алуға арналған алғашқы вакцина тіркелді. Ресей Федерациясында дистрибьюторы “Фармсинтез” болып табылатын “Сай-Би-Вак” препараты туралы айтылуда.
С гепатиті адам ағзасында ғана тіршілік ете алатын С гепатитінің РНҚ бар С гепатитінің вирусы болады. Инфекция зарарлы қан және зарарсыздандырылмаған құралдар арқылы беріледі. Кейде ауру таратушыныі сілекейі, шәуеті және несебі арқылы жұғуы мүмкін. Ерте кезеңде оның белгілері мүлдем білінбейді немесе басқа аурудың белгілеріне ұқсатып қателесуі мүмкін. С гепатиті бауыржасушалық қатерлі ісікке және бауыр циррозына айналуға бейім. С гепатитіне қарсы вакцина жоқ.
Гепатит инфекциясы қалай жұғады? “В” және “С” гепатиттері ас қорыту жолдарынан тыс, яғни қан немесе оның компоненттерін құю кезінде, жеткіліксіз зарарсыздандырылған медициналық құралдарды пайдалану және т. б. кезінде науқастан сау адамға жұғады.
«В» вирустық гепатиті
Вирус “қанмен байланысу” арқылы беріледі. Вирустың жұғуына жеткілікті жоғары концентрациясы бар қан мөлшері өте аз және 0,0001 мл құрайды, сондықтан ” В ” вирустық гепатиті АИТВ-инфекциясына қарағанда 50-100 есе жұқпалы болып саналады. Инфекция адамға зарарлы қанды (немесе оның компоненттері мен препараттарын) құю кезінде жұғуы мүмкін. Вирустар татуировка жасаған, басқа адамдардың қырынатын және маникюрлік керек-жарақтарын, тіс щеткаларын және басқа да жеке гигиена заттарын қолданған кезде, емдік-диагностикалық шаралар кезінде (инъекциялар, операциялар, эндоскопиялық процедуралар), сондай-ақ жыныстық қатынас кезінде (әсіресе гомосексуалдық) зақымдалған тері мен шырышты қабаттар арқылы ағзаға түсе алады. Жіті “В” вирустық гепатиті бар науқастардың 18% – ында инфекцияның тұрақты жыныстық серіктестерге жұғатыны байқалады. “В” созылмалы вирустық гепатитімен ауыратын науқастардың серіктестері жиі жұқтырады.
Инфекция жұқтырған анадан ұрыққа (көбінесе босану кезінде) тікелей берілуі мүмкін. Есірткі заттарын көктамыр ішіне қолданатын адамдарда гепатит вирусын жұқтыру қаупі өте жоғары. Вирусты “жұқтырып алу” үшін көбінесе бір инъекция да жеткілікті. Сонымен қатар, әдетте, нашақорлар бір емес, бірден бірнеше гепатит вирусын жұқтырады.
Инфекция көзі жіті және созылмалы “В” вирустық гепатитінің қарсы жұқпы, сондай-ақ белгісіз түрлерімен ауыратын науқастар болып табылады. Жіті “В” гепатитінің қарсы жұқпа түрімен ауыратын науқас ауру белгілері пайда болғанға дейін 2-8 апта бұрын жұқпалы болуы мүмкін. Мұндай пациенттердің көпшілігінде вирустың қандағы көбеюі клиникалық сауығудың басталуымен тоқтайды, бірақ кейбір жұқтырған адамдарда қоздырғыш бірнеше жыл бойы болуы мүмкін. Белгілері жоқ ” В ” вирустық гепатитімен ауыратын науқастар ең үлкен эпидемиялық қауіп төндіреді.
“В “вирустық гепатиті медициналық мекемелердің қызметкерлері үшін, сондай-ақ өзінің кәсіби қызметінің сипатына қарай қанмен немесе басқа да зарарлы биологиялық сұйықтықтармен байланысатын қызметкерлер үшін ең қауіпті кәсіптік инфекциялардың бірі болып табылады. Медицина қызметкерлерінің “В” вирустық гепатитімен аурушаңдығы ересек тұрғындардың аурушаңдық көрсеткішінен 3-5 есеге артық.
“В” жіті вирустық гепатитіне арнайы ем-шара жоқ. Пациенттерге әдетте диеталық тамақтану, төсек тартып жату тағайындалады, инфузиялық (белгілі бір көлем мен концентрациядағы әртүрлі ерітінділерді қанға енгізуге негізделген емдеу әдісі) және уытсыздандырғыш терапия жүргізіледі.
“В” гепатитімен аурушаңдықтың алдын алудың негізгі тәсілі – вакциналау. Қазіргі вакциналар тиімді және қауіпсіз. “В” гепатитіне қарсы вакцина үш рет салынады, алғашқы екі инъекция арасындағы аралық – бір ай, үшінші инъекция екінші инъекциядан кейін 5 айдан кейін жасалады.
“С” гепатиті негізінен созылмалы. Ресми статистика әлемде кем дегенде 250 – 300 млн. адамнан созылмалы “С” гепатитінің анықталуы мүмкін екенін көрсетеді. Бұл экономикалық дамыған елдерде цирроз мен бауыр қатерлі ісігінің негізгі себебі.
“С” гепатитінде бауыр жасушалары қоздырғыштан тез босатылмайды, бұл ауырған адамның иммундық жүйесінің оған реакциясының ерекшеліктеріне байланысты. Вирустың иммундық бақылаудан “тайып кетуінің” негізгі механизмі оның таралу (көбею) деңгейінің жоғарылығы және қоздырғыштың айқын өзгергіштігі болып табылады. Бұл өзгергіштікке оның құрылымының, антигендік құрылымының үздіксіз жаңаруы арқылы қол жеткізіледі, оған жұқтырған адамның иммундық жүйесі бейімделуге үлгермейді. Бұл үнсіз, бірақ драмалық күрестің нәтижесінде гипертүрленгіш штаммдар деп аталатын ерекше өзгеретін штаммдар аман қалады. Олар басым болып, вирустардың белсенді көбеюін қолдайды. Бұл ретте вирустардың мутациялануының (құрылымының өзгеруінің) жылдамдығы олардың көбею жылдамдығынан асып түседі, бұл “С” гепатитінің көпжылдық ағымын анықтайды. Дәл сол себепті – генотиптердің көп мөлшері және вирустың өзгергіштігі “С” гепатитіне қарсы вакцинаны жасауға мүмкін бермеуде.
Жіті ” С ” гепатитінің инкубациялық кезеңі – 20-дан 150 күнге дейін, орташа-40-50 күн. Жұғу механизмі – ас қорыту жолынан тыс (яғни жұқтырған қан немесе оның препараттары – плазма, сарысу және т. б. сау адамның қанына түскенде) жұғады. Бұл ретте ” С ” гепатиті вирусы үшін жұқтыратын доза “В” гепатиті вирусына қарағанда бірнеше есе көп. “В” вирустық гепатитінің қоздырғышынан ” С ” гепатитінің таралуының табиғи жолдарының айырмашылығы аз: күнделікті өмірде, жыныстық қатынаста және бала туылған кезде инфекция жұқтырған анадан жұқтыру қаупі салыстырмалы түрде төмен.
“С” вирустық гепатиті “Медицина” ААҚ клиникасының гепатологтарының пікірінше, “нашақорлардың гепатиті” деп атауға болады. HCV инфекциясы бар әрбір екінші науқас тамыр ішіне есірткі енгізген адамдарға жатады. Инфекция қан құю, хирургиялық операциялар және құрал-саймандарды жеткіліксіз зарарсыздандыру кезінде де жұғады.
Жіті ” С ” гепатитін диагностикалау проблемасы – инфекцияның жіті кезеңін тану көбінесе өте қиын. Өйткені, онымен бірге сарғаюсыз, ауру белгілері аз немесе тіпті белгісіз түрлері басым болады. Науқастар әлсіздік, сылбырлық, тез шаршау, тәбеттің нашарлауы, кейде оң жақ қабырға астындағы ауырлық сезімін байқайды. Шағымдар көбінесе айқын емес.
Сарғаю кезеңінде жалпы интоксикация белгілері шамалы болады. Сарғаю көріністері, әдетте, өте аз (көбінесе көздің ағы мен таңдайдың шырышты қабығының аздап сарғаюы, терінің аздап сарғаюы), бауырдың аздап ұлғаюы анықталуы мүмкін. “С” гепатитіндегі жедел бауыр жеткіліксіздігі сирек болады.
Өкінішке орай, ” С ” гепатитіне қарсы вакцина жоқ. Бірақ емдеуге келетін болсақ, соңғы жылдары айтарлықтай өрлеуге қол жеткізілді. Медициналық нарықта рибавирин және интерферон сияқты препараттардың пайда болуымен ” С ” вирустық гепатитінің жіті және созылмалы түрлерін емдеу нәтижелері айтарлықтай жақсарды. Созылмалы “В” және “С” гепатиттерін емдеу үшін жаңа қатардағы препараттарды жасау бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде, бұл емді одан да тиімді етеді.
2020 жылдың соңына қарай әлемде “С гепатиті” диагнозы бар 12,9 млн адам өмір сүрді. Сол жылы осындай инфекциямен 641 мыңға жуық науқас ем алды. 2020 жылғы мәліметтер бойынша В гепатитін жұқтыру нәтижесінде жыл сайын 500-700 мың адам, С гепатитінің асқынуынан 350 мыңнан астам пациент қайтыс болады.
Дүниежүзілік гепатит альянсының 2021 жылғы шілдедегі мәліметтері бойынша В және С гепатитінің вирусынан жылына 1,4 миллион адам қайтыс болады – бұл АҚТҚ/ЖҚТБ мен безгекке қарағанда көп. Бүкіл әлемде В гепатитімен өмір сүретін адамдардың 90% – ы және С гепатитімен ауыратын адамдардың 80% – ы ауруды жұқтырғанын білмейді. Бауырдың көптеген ауруларының белгілері білінбей өтеді.
Жансая Талғатқызы, ҚР ДСМ Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының Инфекциялық аурулардың алдын алу департаменті Аса қауіпті инфекциялар және зертхананы дамыту бөлімінің бас маманы