Тырысқақ (холера) – АІЖ-ны зақымдап, ішті өткізетін (кейде жіті және аса қауіпті) жіті ішек инфекциясы. Тырысқақтың қоздырғышы – тырысқақ вибрионы деп аталатын Vibrio cholerae бактериясы.
ХІХ ғасырда тырысқақ Үндістандағы Ганг өзенінің атырауындағы алғашқы резервуарынан бүкіл әлемге таралды. Одан әрі барлық континенттерде миллиондаған адамдардың өмірін қиған алты пандемия орын алды. Қазіргі (жетінші) пандемия 1961 жылы Оңтүстік Азияда, 1971 жылы Африкаға, ал 1991 жылы Америкаға таралды. Қазіргі уақытта тырысқақ көптеген елдерде эндемиялық ауру болып табылады.
Ауруды қоздырғыш, әдетте, ағзаға зарарлы тамақпен немесе сумен енеді – бұл тырысқақтың негізгі берілу жолдары. Көбінесе бұл аурудың таралуы санитарлық-эпидемиологиялық нормалардың жеткіліксіз деңгейімен, сондай-ақ адамдардың өздері гигиенаның негізгі ережелерін сақтамауымен және тексерілмеген тағамдарды жеп, лас су ішуімен байланысты. Негізінен инфекция аурудың ошақтары үнемі өршіп тұратын елдерге тән.
Тарихтағы ең үлкен тырысқақ індеті
Алғашқы тырысқақ індеті (1817 — 1824 жылдар) Тырысқақ Үндістанда жиі кездесетін сирек індеттік ауру болды. Алайда, 19 ғасырда бәрі өзгерді. Ауру басқа кең аумақтарға тез тарала бастады. Ғалымдар әлі күнге дейін алғашқы тырысқақ пандемиясының себебінің не екенін әлі де талқылауда. Оның британдық отаршылдық саясатқа байланысты Үндістан тұрғындарының өмір салтының өзгеруі, аурудың әскерлер мен флотпен таралуы, аурудың қоздырғышының мутациясы деген нұсқалары бар. Инфекция Азияның кейбір елдеріне, сондай-ақ Еуропа, Ресей, Солтүстік Америкаға таралды.
Екінші тырысқақ індеті (1826 — 1837 жылдар)
Ауру тағы да Үндістанда басталып, бұл жолы шығыс бағытта тарала бастады. Осы жылдары Қытай, Ауғанстан, Орталық Азия, Таяу Шығыс, Ресей, Еуропа қалалары тырысқаққа шалдықты. Кейбір жерлерде пандемия апатты сипатқа ие болды: әр түрлі елдерде ондаған және жүздеген мың тұрғын, тек Ресейдің өзінде 200 мыңнан астам науқас қайтыс болды. Содан кейін “тырысқақ бүліктері” — Үкімет енгізген карантинге байланысты жаппай толқулар басталды. Ұқсас бүліктер кейбір еуропалық мемлекеттерде де болды.
Үшінші тырысқақ індеті (1846 — 1860) Тағы да Еуропаның, Американың және Африканың әртүрлі елдерінде ондаған мың адам қайтыс болады. Апат ауқымының арқасында мемлекеттер күш-жігерін жандандыруда – Еуропаның 12 елінің өкілі бірінші халықаралық санитарлық конвенцияны қабылдады.
Төртінші және бесінші тырысқақ індеті (1863-1875 және 1881-1896 жылдар). Аурудың індетті таралуының жаңа оқиғалары. Бесінші тырысқақ індеті қызық, өйткені біріншіден, бактерия Үндістаннан емес, Египеттен тарала бастады, екіншіден, 1883 жылы тарихи оқиға болды. Каирде неміс ғалымы Роберт Кох мәйіттерден вибрионның таза тырысқақ өсіндісін алып, оны сипаттады. Жетістікке басқа ғалымдар қол жеткізді, олар Кохтың дұрыстығын дәлелдеу үшін өзіне-өзі жұқтыру бойынша қауіпті тәжірибелер бастады. Тырысқақ пен обаға қарсы вакциналарды бірінші болып жасаған ресейлік бактериолог, иммунолог және эпидемиолог Владимир Хавкиннің есімін атап өткен жөн. Тырысқаққа қарсы екпе 1892 жылға қарай жасалды.
Алтыншы (1899 — 1923) және жетінші (1962-1966) тырысқақ індеті. Алтыншы пандемия Антарктикадан басқа барлық құрлықтарды қамтыды. Бұл мәйіттерден алынып сипатталған аты аңызға айналған әйгілі Кох анықтаған тырысқақ вибрионының таралуымен емес, осы тектес басқа бактериямен байланысты. Жетінші Индонезияда басталып, штамм атауы бойынша Эль-Тор деп аталды. Ауру 1963 жылы Бангладешке, 1964 жылы Үндістанға және 1966 жылы КСРО-ға жетті.
Тырысқақтың пайда болуы себептері
Ауру ластанған су немесе азық-түлік арқылы беріледі. Инфекция көзі – адам. Бактерия ағзаға залалды тағаммен немесе сумен бірге ене алады, содан кейін асқазаннан өтіп, нәтижесінде микроағза аш ішекке экзотоксин бөлінуі арқылы түседі. Бұл токсин ішек жолына судың, сондай-ақ калий мен натрий сияқты электролиттердің түсуінен әртүрлі химиялық реакцияларды тудыруы мүмкін. Соның нәтижесінде сүйық диарея пайда болып, ішектегі нәжіспен бірге осы микроэлементтер де шығып кетуі мүмкін, соның салдарынан адам ағзасы сусызданып, электролиттік теңгерімнің бұзылуы да пайда болады. Уақытылы диагноз қойылып, ем жүргізілмеген жағдайда өлімге әкелуі мүмкін.
Тырысқақ вибрионының сыртқы ортадағы тұрақтылығы жоғары: нәжісте ол 150 күнге дейін; шұңқырларда – 106 күнге дейін; топырақта – 60 күнге дейін; жемістер мен көкөністердің бетінде – 4 күнге дейін сақталады. Қайнату қоздырғышты бірден өлтіреді, 56 ° C температурада Vibrio cholerae 30 минуттан кейін өледі. Ол сонымен қатар спирт пен қышқылдарға сезімтал.
Бірақ тырысқақ вибрионы төмен температураға және тіпті қатыруға төзімді.
Аурудың белгілері
- Аурудың дамуымен керісінше (34-35 градусқа дейін) төмендеуі мүмкін жоғары температура (37-38);
- Қалтырау;
- Іштің көп және сұйық болып өтуі. Нәжістің түсі әртүрлі: ол сары-жасыл немесе қоңыр болуы да мүмкін;
- Құсу. Көбінесе лоқсымай, кенеттен пайда болады;
- Іштің шұрылдауы, кебуі, аздап ауырсыну;
- Іш суға толып тұрған сияқты сезіну;
- Құрғақтық сезімі. Ерін кеуіп, су ішкің келуі, әлсіздіктің байқалуы. Кейбір жағдайларда ерін көгеруі мүмкін;
- Дененің сусыздануымен байланысты қан қысымының төмендеуі;
- Бас ауруы – бастың маңдай тұсының ауыруы.
- Тырысқақтың бұл белгілерімен қиындықтың шектелмейтінін түсіну керек. Егер науқасқа уақтылы көмек көрсетілмесе, ол асқыну қаупін тудырып, оның арты қатерге ұшыратуы мүмкін.
Ауруды анықтау
Тырысқақты анықтау кезінде белгілі бір санитарлық-эпидемиологиялық шараларды жүргізу және індеттің өршуіне жол бермеу үшін адам жұқтыруы мүмкін жерлерді анықтау маңызды.
Әрі қарай дәрігер науқастан диареяның, түрлі ауырсынудың ерекшеліктерін нақтылау үшін сұрақ қояды. Сонымен қатар, қоздырғыштың бар-жоғын анықтау үшін нәжіске зерттейді, сондай-ақ белгілі бір антиденелердің бар-жоғын анықтау үшін қанға талдау жасалады.
Әдістердің жиынтығын ескере отырып, тырысқақ нақты анықталады және тиімді емдеуді бастауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының аумағындағы тырысқақ
Тырысқақтың алдын алу бойынша санитариялық-эпидемияға қарсы іс-шараларды ұйымдастыруға және жүргізуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар:
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 17 қарашадағы № ҚР ДСМ-116 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2021 жылы 22 қарашада № 25254 болып тіркелді.
Тиісті аумақтағы халықтың санитариялық-эпидемиологиялық саламаттылығы саласындағы мемлекеттік органның аумақтық бөлімшелері денсаулық сақтауды мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарымен және аумақтық обаға қарсы күрес станцияларымен бірлесіп тырысқақ бойынша санитариялық-эпидемияға қарсы іс-шаралар жоспарларын әзірлеуге қатысады, оларды жасау кезінде мыналар:
- тырысқақтың әкелінуін және қоршаған орта объектілерінен тырысқақ вибриондарының бөлінуін талдау деректері;
- климаттық-географиялық ерекшеліктер;
- тырысқақ бойынша қолайсыз елдермен, бастауын шетелден алатын су қоймаларымен көршілестік;
- көлік байланысы;
- көші-қон процестері;
- аумақтың санитариялық-гигиеналық жағдайы (сумен жабдықтау, кәріз, санитариялық тазалау);
- рекреациялық (демалыс орындары, жағажайлар, аквапарктер, бассейндер және басқалары) және тұрмыстық суды пайдаланудың сипаты мен шарттары;
- халықтың әдет-ғұрыптары ескеріледі.
Тырысқақ бойынша санитариялық-эпидемияға қарсы (профилактикалық) іс-шаралар жоспарлары мыналарды:
1) тырысқақ бойынша эпидемиялық асқынулар жағдайында медициналық, санитариялық-профилактикалық, аумақтық обаға қарсы күрес станциялары мен ведомстволық медициналық қызметтердің дайындығын және өзара іс-қимылын қамтамасыз ету мәселелерін;
2) тырысқақтың, ішек инфекцияларының берілу жолдары мен факторларының іске асырылуының (әкелінуінің) ықтимал қауіптілік дәрежесін ескере отырып, тырысқақты тұрақты эпидемиологиялық қадағалауды қамтамасыз етуді;
3) тырысқақ ошағын уақтылы оқшаулауға және жоюға бағытталған, сондай-ақ тырысқақтың бірлі-жарым және жаппай туындау жағдайлары мүмкіндігін ескере отырып, сол үшін күштер мен құралдарды есептей отырып, санитариялық-эпидемияға қарсы іс-шаралар кешенін;
4) тырысқақ бойынша санитариялық-эпидемияға қарсы іс-шараларды жүргізуге медицина қызметкерлерінің дайындығын қамтамасыз етуді;
5) тырысқақ бойынша санитариялық-эпидемияға қарсы іс-шараларды жүргізу үшін медициналық жасақтарды ашуға медициналық ұйымдардың дайындығын қолдауды;
6) тырысқақ ошақтарын оқшаулау және жою үшін ашылатын мамандандырылған жасақтардың медициналық персоналының дайындығын;
7) сыртқы орта объектілерінің тырысқақ вибриондарымен ластануына және осы микроорганизмдерді адамдардың жұқтыру жағдайларына сапалы қадағалауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жұмыстардың барлық түрлерін орындауды;
8) санитариялық-ағарту және түсіндіру жұмысын жүргізуді қамтиды.
https://adilet.zan.kz/rus/docs/V2100025254#z6
Қазақстанда 2020-2022 жылдары тырысқақпен ауыру оқиғалары байқалмады.
Сілтемелер:
https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/cholera
https://www.medicina.ru/patsientam/zabolevanija/holera/
https://www.invitro.ru/library/bolezni/28958/
https://factcheck.kz/health/samye-krupnye-pandemii-i-epidemii-v-istorii-o-chyom-my-zabyvaem/
https://adilet.zan.kz/rus/docs/V2100025254#z410
Фазыл Мадина Бекболатқызы, ҚР ДСМ Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының Аса қауіпті инфекциялардың алдын алу және зертханаларды дамыту бөлімінің бас маманы